Author: Svavar Kjarrval

Nokkur ráð vegna samskipta við yfirvöld

Því miður er eitthvað um að fólk klúðri samskiptum við hið opinbera með því að nefna eitthvað sem hefði ekki átt að vera nefnt eða gert eitthvað sem hefði betur verið látið ógert. Í mörgum tilvikum valda þessi mistök miklum skaða. Í tilefni af þessu tók ég saman nokkrar ráð sem gætu gagnast fólki. Sum þeirra eru fengin frá erlendum samtökum en ættu að duga ágætlega hér á landi.

1. Haltu ró þinni og vertu kurteis.
Miklu máli skiptir að æsingur hafi ekki áhrif á samskipti þín við yfirvöld. Skiptir það sérstaklega máli þegar þau fara fram í eigin persónu eins og t.d. við lögregluna. Ef þú ert sýnilega æstur munu yfirvöld líta á þig sem andstæðing og líklegra að málið fari lengra.

Bréf og skjöl ættirðu ekki að skrifa á meðan adrenalínið flæðir um líkamann. Oftast nær færðu upp í 2 vikur til að svara og það er ágætt að nota nokkra daga til að slaka á áður en þú semur svarbréfið. Ef þú ert hræddur um að gleyma einhverju máttu auðvitað taka punkta. Mundu samt að fara yfir þá svo bréfið sýnist ekki of tilfinningaþrungið.

2. Þú hefur réttinn til að þegja.
Þetta er auðvitað íslensk þýðing á enska frasanum „You have the right to remain silent“. Gildir þetta ekki bara um samskipti við lögregluna, heldur líka við önnur yfirvöld. Þótt þú sért beðinn um eitthvað þarf ekki alltaf að þýða að þú verðir að verða við því.

Hins vegar eru aðstæður þar sem er betra að verða við slíkum beiðnum eins og t.d. ef lögreglan biður þig um ökuskírteinið þitt á meðan þú ert að keyra. Lögreglan hefur hvort sem er aðgang að upplýsingunum á því (það eru jú yfirvöld sem gefa þau út) og ættir þú ekki að hafa neinu að tapa með því að sýna það. Ef þú ert farþegi ertu ekki skyldugur til að hafa ökuskírteini.

3. Gættu þín hvað þú segir.
Ef þú hefur horft mikið á CSI þáttaraðirnar ættirðu að hafa tekið eftir því að fólk segir eitthvað óvart sem kastar grun á það. Það lendir síðan undir rannsókn sem gæti eyðilagt æru þess varanlega og síðan kemur í ljós í þættinum að einhver annar framdi glæpinn. Þumalputtareglan er að hugsa út í afleiðingar þess sem maður er að fara að segja og hvernig það gæti verið túlkað. Þú hefur alltaf réttinn á að fá þér lögmann en ekki slaka á vörninni á meðan þú býður eftir komu hans.

Sumir halda að með því að kalla hluti eitthvað annað séu þeir saklausir af því að brjóta lögin. Eins og t.d. þegar einhverjir bjóða vörur eða fríðindi í skiptum fyrir lágmarksframlag. Í augum laganna er hér verið að ræða um viðskipti og er yfirvöldum nákvæmlega sama hvað aðrir kalla það. Það er undarlega algengt að einhverjir grípi til slíkra réttlætinga í samskiptum við hið opinbera í von um að bjarga sér í þeirri von að komast sem fyrst úr þessum aðstæðum.

4. Ekki samþykkja leitir.
Í samskiptum við lögregluna skiptir miklu máli að þú samþykkir ekki hvað sem er. Þá á ég sérstaklega við ef þú ert spurður hvort lögreglan megi leita í bílnum þínum. Sem betur fer er þetta ekki algengt á Íslandi en þetta er við lýði í Bandaríkjunum. Þumalputtareglan er að ef lögreglan þarf að spyrja þig um eitthvað hefurðu engu á að tapa með því að neita beiðninni. Þú þarft ekki að útskýra af hverju. Í Bandaríkjunum er fólk stundum gabbað til að verða við slíkum beiðnum með loforðum um að sleppa við sektir.

Jafnvel þótt þú hafir ekkert að fela ættirðu samt að neita slíkri beiðni. Þú hefur litla sem enga hugmynd um hvað fólk hefur skilið eftir í bílnum eða húsinu án þinnar vitneskju. Þér mun vera kennt um allt ólöglegt sem finnst við leitina. Þeir bera síðan enga ábyrgð á því að taka til eftir að þeir hafa lokið leitinni.

Ef einhver bankar hjá þér og segist hafa leitarheimild, biddu strax um lögmann til að gæta réttar þíns á meðan leitinni stendur. Farðu yfir leitarheimildina til að passa að allar upplýsingar séu réttar. T.d. hvort um sé að ræða rétt hús og/eða íbúð.

5. Má ég fara?
Ef samskipti við lögregluna á götunni eru að dragast á langinn, ekki vera hræddur um að spyrja hvort þú megir fara. Þú gætir notað „ertu að halda mér hér eða er ég frjáls ferða minna“. Ef þú ert frjáls ferða þinna, kveddu lögregluþjóninn og farðu burt. Ef svarið er á annan veg, spurðu hver sé ástæðan fyrir því.

Ef þér er haldið gegn vilja þínum, biddu strax um lögmann.

6. Ekki vera of öruggur með sjálfan þig.
Það er fátt sem öskrar sekur meira en „sannaðu það!“ því það er lítið annað en endurorðun á „ég er sekur en þú hefur ekki sannanir undir höndunum“. Þótt það sé ekki hrein játning munu yfirvöld reyna enn frekar að reyna að sanna sekt þína, sérstaklega ef þetta er sagt á hrokafullan þátt. Þess vegna borgar sig að hemja skap sitt og hugsa áður en maður tjáir sig.

Lögreglan er líklegri til að stoppa þig ef bíllinn ber merki um að þú sért vandræðagemlingur. T.d. eru stuðaramerki sem tjá stuðning þinn á einhverju vafasömu eða ólöglegu hvatning fyrir lögguna til að stoppa þig. Ef þú vilt forðast slíkt er betra að losna við allt sem sýnist grunsamlegt, hversu saklaust sem það er í raun.

7. Ekki veita nýjar upplýsingar.
Með öðrum orðum: yfirvöldum kemur ekki allt við. Haltu upplýsingagjöf í lágmarki ef þú þarft að svara yfirvöldum. Forðastu að veita nýjar upplýsingar án þess að ígrunda hvort hægt sé að nota þær gegn þér eða ekki. Það er samt þitt að meta hvort sé betra að veita þær eða ekki.

Ráðin eru meðal annars frá myndböndunum 10 Rules for Dealing with Police og BUSTED: The Citizen’s Guide to Surviving Police Encounters.

Fyrirvari: Ég er ekki lögfræðingur og tek enga ábyrgð á framkvæmd þessara ráða.

Ofkurteisi

Eitt af því sem ég tek reglulega eftir í verslunum er að eftir að ég hef greitt fyrir vörurnar er að afgreiðslufólkið spyr þá oftar en ekki: „má bjóða þér afritið?“. Ekki veit ég hvernig þetta byrjaði en að mínu mati eitthvað sem lengir málið að óþörfu. Ég er ánægður með að sumir spyrja einfaldlega „viltu afritið?“.

Í fljótu bragði dettur mér í hug tvær ástæður fyrir þessu: Sú fyrsta er að starfsfólkið er vant á það að vera kurteist við viðskiptavinina og einhverra hluta vegna dettur því í hug að lengra mál hljómi kurteisara. Önnur ástæðan er orðið „þér“ sem lætur spurninguna hljóma kurteisari þótt sú sé ekki raunin. Sumir skipta út „þér“ fyrir „yður“ en ég rekst sjaldan á það.

Það er allt í lagi að sýna kurteisi við viðskiptavinina en það er einnig hægt að fara of langt. Að spyrja hvort maður megi bjóða einhverjum afritið er algerlega óþarft aukaskref í þessum samskiptum. Ef við hugsum um þetta röklega séð gætu samskiptin verið svona;

Má bjóða þér… – Vill ekki afritið:
AM: Má bjóða þér afritið?
VV: Já, takk.
AM: Viltu afritið?
VV: Nei, takk.

Má bjóða þér… – Vill afritið:
AM: Má bjóða þér afritið?
VV: Já, takk.
AM: Viltu afritið?
VV: Já, takk.

Viltu afritið? – Vill ekki afritið:
AM: Viltu afritið?
VV: Nei, takk.

Viltu afritið? – Vill afritið:
AM: Viltu afritið?
VV: Já, takk.

Bæði afgreiðslufólkið og viðskiptavinirnar vita að efri tvö samskiptin hljóma fáránlega og er því ríkjandi sú stytting að svarið sem fylgir fyrri spurningunni er í raun svarið við þeirri seinni.

Mig langar að vita hvernig þetta hófst. Var einhver viðskiptavinurinn svo móðgaður yfir því að hafa verið spurður hvort hann vilji afritið að afgreiðslufólk spyr núna um leyfi til að bjóða honum það?

Breytingar á formi bloggsins

Ein ástæðan fyrir því að ég hef ekki sett neitt á bloggið undanfarið er aðallega sú að þegar ég vil fjalla um eitthvað, þá vil ég helst taka vel ígrundaða afstöðu og að kynningin á henni sé nokkuð ítarleg. Sá galli fylgir því að þegar ég hef mikið að gera er hætta á „óvirknistímabili“ og virðist þá eins og bloggið sé algerlega yfirgefið þó sú sé ekki raunin. Þetta gæti orsakað það að hlutir gleymast og endar með því að ekkert er fjallað um þá.

Til að leysa þetta hef ég ákveðið að birta líka styttri pælingar sem gætu verið nokkur orð og upp í 2-3 efnisgreinar. Hvert það mun leiða mun tíminn leiða í ljós.

Sigur í mannanafnamáli

Í dag tók ég á móti bréfi frá mannanafnanefnd um endurupptöku máls sem var í vinnslu hjá þeim sem varðaði upptöku millinafnsins Kjarrval. Í bréfinu var eftirfarandi úrskurður:

„Beiðni um nafnið Kjarrval sem almennt millinafn er samþykkt og skal nafnið fært á mannanafnaskrá. Úrskurðir mannanafnanefndar nr. 49/2006 og nr. 51/2007 eru felldir úr gildi.“

Samkvæmt honum fæ ég loksins að taka upp millinafnið Kjarrval og tók það nefndina bara nokkur ár að komast að þessari endanlegri niðurstöðu og gat það ekki tekist án einhverrar báráttu. Þótt ég hafi vonast eftir að taka það upp sem sérstakt millinafn er ég samt sem áður þakklátur fyrir þennan sigur.

Nú þarf ég bara að skunda á Þjóðskrá og breyta nafninu formlega. Býst við því að gera það á morgun. Þarf að spá í það hvort og hvenær ég bið um nýtt ökuskírteini…

Úrskurðinn má finna á vef hins opinbera.

Frí faðmlög

Í dag fór ég á Laugaveginn ásamt fríðu föruneyti (tveim dúllum) og buðum við vegfarendum upp á frí faðmlög. Alþjóðlega átakið ber nafnið „Free hugs“ og hófst það árið 2004 í Ástralíu en hefur það breiðst út til annarra landa. Það er regla að það má ekki stunda markaðsetningu samhliða átakinu þar sem faðmlögin eiga að vera merki um góðmennsku í þeim tilgangi að láta öðrum líða betur.

Við lögðum af stað frá Lækjartorgi rétt fyrir klukkan tvö í dag og fórum upp Laugaveginn og buðum fólki upp á faðmlög. Á leiðinni fórum við í litla jólaþorpið þar sem tekið var vel á móti okkur. Þaðan var ferðinni haldið áfram um Laugaveginn þar til við nálguðumst Hlemm en þá var klukkan að nálgast þrjú. Fórum við þá að leggja af stað tilbaka og byrjuðum þá að fara inn í búðir. Almennt tóku viðskiptavinir þeirra og starfsfólkið vel á móti okkur. Klukkan var síðan um hálf sex þegar við vorum komin aftur á Lækjartorgið. Átakið mun halda áfram að ári liðnu – eða jafnvel fyrr.

Þetta var nokkuð ánægjuleg reynsla og var skemmtilegt að sjá viðbrögð fólks þegar því var boðið upp á frí faðmlög. Sumir brostu út að eyrum og föðmuðu okkur og einhverjir föðmuðu okkur oftar en einu sinni á ferðalagi okkar. Yfirgnæfandi meirihluti vegfarenda tók boði okkar um faðmlög en sumir tóku ekki við því. Þeir vita ekki hverju þeir eru að missa af. 😀

Faðmlög eru dýrmæt, jafnvel þótt þau séu ókeypis.

Leiðrétt trúfélagsleiðrétting

Þann 30. nóvember síðastliðinn ákvað ég, fyrst ég var rétt hjá, að skreppa í Þjóðskrá til að athuga trúfélagsskráninguna mína. Bjóst ég við því að þetta væri einföld athugun þar sem ég hafði fyrir fleiri árum síðan skráð mig utan trúflokka. Svo var ekki raunin og hafði ég skráð mig í „Fríkirkjuna Kefas“ þann 1. desember 2002 skv. starfsfólkinu.

Hvernig mátti það vera að ég var skráður í Kefas? Ég vildi komast að því af hverju á því stæði og lét því athuga það. Mig grunaði að þetta gætu hafa verið mistök eða einhver hafi falsað skráninguna. Þar sem manneskjan sem sér um skráningarnar var í mat þurfti ég því að bíða og síðan þurfti ég að bíða lengur eftir því að hún hafði upp á forminu sem ég fyllti út á sínum tíma. Á endanum þurfti ég að bíða í rétt yfir 30 mínútur þar til kallað var á mig.

Þegar ég kom að básnum sýndi manneskjan mér blaðið og stóð á forminu að ég hefði skráð mig utan trúflokka og spurði hún hvað væri að skráningunni minni. Ég benti á útprentað blað yfir trúfélagssögu mína þar sem ég var skráður í Kefas. Hún sá því strax mistökin og sagði að þetta yrði leiðrétt. Nefndi ég þá að ég vildi að þetta væri leiðrétt frá og með 1. desember 2002 en ekki 30. nóvember 2009 og var það sjálfsagt mál. Kvaddi ég því og lagði af stað heim. Á leiðinni heim tók ég á móti símtali þar sem leiðréttingin var staðfest.

Þá var ég forvitinn og vildi vita hvort það yrðu einhverjar frekari afleiðingar af þessum mistökum og hafði samband við Fjársýslu ríksins í tölvupósti þar sem ég spurðist fyrir um sóknargjöldin sem voru innheimt og úthlutuð sem afleiðing þessara mistaka. Málinu var vísað til Dómsmála- og mannréttindaráðuneytisins og fékk ég það svar að mistökin voru leiðrétt alltof seint og því yrðu sóknargjöldin ekki bakfærð frá Kefas og Háskóli Íslands mun ekki sjá einn einasta eyri af þeim.

Þessi mistök (eða ásetningur) í innslætti orsakaði það að Háskóli Íslands varð af nokkrum tugum þúsunda á þeim 7 árum sem mistökin voru ekki leiðrétt. Það vekur auðvitað upp spurningar hvort fleiri mistök eru í kerfinu þar sem fólk eins og ég, sem treysti Þjóðskrá fyrir leiðréttingunni, er skráð í annað trúfélag en formið sem það skilaði inn. Traust mitt á stofnuninni var slíkt á sínum tíma að ég sá aldrei ástæðu fyrr en núna til þess að athuga hvort skráningin hefði skilað sér inn í tölvukerfið. Hversu margir eru núna að greiða sóknargjöld til annarra trúfélaga en það hafði í hyggju?

Forðast hefði mátt mistökin með einföldum aðgerðum. Ein af þeim er að gera ferlið rafrænt þar sem íslenskir ríkisborgarar geti leiðrétt skráninguna í gegnum netið. Sumar stofnanir hafa komið upp álíka ferli og má þá t.d. nefna Ríkisskattstjóra þar sem hægt er að skila inn skattskýrslum rafrænt og Neytendastofu. Þetta þýðir ekki að hver stofnun ætti að hafa sína eigin rafræna lausn, heldur mætti samræma ferlið og væri hægt að hafa allt á einu léni. Annar liðurinn væri að staðfesta skráninguna með því að senda tilkynningu til allra sem breyta trúfélagsskráningu sinni og þá nefnt að henni hefði verið breytt og jafnframt hver hún sé þá stundina.

Álit mitt á sóknargjöldum almennt þarf að bíða betri tíma.

Skattar

Skattar eru oft til umræðu þessa dagana, aðallega vegna skattahækkana sem munu eiga sér stað ef Steingrímur J. Sigfússon fær einhverju ráðið. Ætla ég því að grípa tækifærið og ræða aðeins um eðli skatta.

Tilgangur skatta, að mínu mati, er eftirfarandi:
1. Fjármagna viðhald á kerfi sem sér um að staðla samskipti samfélagsþegna þess til að einfalda þau og svo þau fari sanngjarnlega fram.
2. Svo hið opinbera hafi fé til þess að veita almenningi nauðsynlega grunnþjónustu. Hún takmarkast við þá þjónustu sem hver og einn þegn landsins þarf á að halda en væri alltof dýr ef hver og einn útvegar hana sjálfstætt.
3. Leysa úr deilimálum sem aðilar samfélagsins eiga við hvern annan.

Þessir liðir eiga að falla undir þá grunnhugmynd að hér sé um að ræða útgjöld fyrir vörur og þjónustu sem samfélagið í heild sinni þarf á að halda. Hver og einn liður gæti auðvitað verið nánar skilgreindur en ég ákvað að binda ekki hendur mínar við of nákvæmar skilgreiningar. Þeir sem eru vel að sér í stjórnsýslunni sjá að liðirnir eru að vísa í löggjafarvaldið, framkvæmdavaldið og dómsvaldið.

Hvert og eitt vald á samt eingöngu að ganga eins langt og er hagkvæmt fyrir samfélagið þegar lengra er litið. Löggjafarvaldið á t.d. ekki að semja lög um allt sem gæti farið fram á milli þegnanna eða stjórna öllu sem gerist í lífi þeirra. Sömuleiðis á enginn armur ríkisins að koma fram við alla á jafnræðisgrundvelli.

Til hvers er ég að nefna þetta?
Svarið er nokkuð einfalt: Skattfé er of oft notað í hluti sem hið opinbera ætti ekki að skipta sér að. Dæmi eru um að skattfé sé notað til þess að flytja fé frá einstaklingi A til félags/fyrirtækis B, hvort sem A, eða þjóðin í heild, hefur hag af því eða ekki. Sömuleiðis er skatturinn notaður til þess að stýra neyslu einstaklinga á ákveðnum vöruflokkum, oftast í þeim tilgangi að letja fólk frá því að kaupa vörur í ákveðnum vöruflokkum.

Um leið og skattur er settur á er mjög erfitt fyrir hið opinbera að afnema hann. Tel ég að ástæðan sé sú að um leið og einn skattur er afnuminn mun fólk byrja að efast um tilgang og æskileika annarra skatta. Um leið og málstaður hefur runnið sitt gildi vill alltaf svo til að einhver kemur upp á ræðupúlt og mælir með því að féð sé notað í annað en það málefni sem skatturinn var settur á fyrir og er hann þá endurskýrður. Síðan er fólk að kvarta yfir því að hópur einstaklinga mótmælir „smá aukaskatti“ og það kæmi varla á óvart ef kvartararnir sé sama fólkið og hefur hag af honum.

Sumum er alveg sama um álagningu skatts ef skatturinn lendir ekki á því sjálfu. Það virðist því miður vera ástæða þess að fólk er ekki gjarnt á að mótmæla þeim. Ef lagður yrði 1% auka tekjuskattur á þá sem hétu Jónharður væru mjög fáir sem myndu mótmæla honum. Um leið og skatturinn yrði víkkaður svo hann yrði settur á alla sem hétu Jón eða hefðu nöfn sem byrjuðu á Jón myndi ástandið vera allt annað. Afgangurinn af liðinu sem hefðu nöfn sem byrja á Jón myndu flykkjast inn og byrja að mótmæla. Almennt séð er fólki sama þar til óréttlætið lendir á því sjálfu. Óréttlæti er óréttlæti, sama á hverjum það lendir.

Áhrif skatta
Allir skattar koma öllum við þar sem hann gildir. Hver einasti skattur hefur áhrif á samfélagið í heild, hvort sem það er tilvist hans eða innheimta. Hátekjuskattur hefur t.d. áhrif á þá sem eru undir tekjumörkunum með því að letja fólk frá því að afla nóg til þess að fara yfir þau. Því er t.d. verið að refsa fólki fyrir að taka að sér meiri vinnu til þess að greiða niður skuldir. Einnig er verið að letja fólk frá því að afla meiri tekna af öðrum ástæðum, t.d. til þess að fjárfesta sem myndi annars halda efnahagnum gangandi. Sömuleiðis er algengara að fólk vinni svart svo það haldi meira af tekjum sínum vegna þess að því finnst það hafa greitt nógu mikið í skatta þá þegar.

Alþingisheimur virðist vera á öndverðri skoðun þegar kemur að fjárlögum eftir því í hvaða tilgangi skatturinn er settur. Tilgátan hjá þeim er greinilega sú að neysluskattar hafi þau áhrif að minnka neyslu vörunnar á meðan aðrir skattar hafi engin áhrif. Það virðist vera ríkjandi skoðun á Alþingi að allir skattar utan neysluskatts hafi engin áhrif á hegðun fólks. Þegar ræða á hækkun eða lækkun tekjuskatts er gert ráð fyrir því hver breytingin sé miðuð við þá upphæð sem tekjuskatturinn skilaði árið áður. Þeim virðist bara ekki detta það í hug að lækkun tekjuskatts gæti aukið þá upphæð sem skilast inn vegna hans.

Lærðu stjórnvöld af fyrri kreppu?
Þær skattahækkanir sem Steingrímur er að mæla með munu líklega auka á vandann, ef eitthvað. Efnahagurinn byggir á því að fólk treysti því að hann sé stöðugur og í gangi. Þegar kreppan skall á hér á landi, og annars staðar, á 20. öldinni var gripið til þess ráðs að ráða fólk í ýmis verk á vegum hins opinbera sem jók ráðstöfunarfé heimilanna. Fyrir þetta fé keypti fólk vörur og þjónustu sem þýddi að tekjur fyrirtækjanna jukust og í framhaldinu réðu þau fólk til starfa. Á endanum lagaðist efnahagurinn.

Í dag er staðan þannig að núna er verið að skera niður hjá hinu opinbera sem þýðir að stofnanir forðast það að ráða fólk í vinnu auk þess sem skattahækkanir eiga sér stað. Þau ættu að hafa lært af fyrri aðgerðum og aukið við sig í stað þess að draga saman. Önnur leið sem hægt væri að fara er að lækka skatta til að auka ráðstöfunarfé, aðallega tekjuskatt og fjármagnstekjuskatt, og þá um meira en 5%. Fólk gæti notað féð sem það fær aukalega til þess að greiða niður skuldir eða nota sem auka neyslufé. Í báðum tilvikum flyst fé á milli handa sem eykur væntanlega flæði fés almennt. Verðtryggingin er ekki efni þessarar greinar en mig grunar að úr henni þurfi að bæta samhliða skattalækkuninni.

Aukaskattar
Aukaskattar eru einnig slæmir af annarri ástæðu, flókin skil á sköttum. Hver einasti sérskattur mun auka flækjustig skattakerfisins til muna og því ómögulegt fyrir hinn venjulega einstakling að gera sér grein fyrir honum. Í sumum tilfellum þarf fólk að ráða aðra í vinnu til þess að telja fram skattana fyrir það og sum fyrirtæki eru með heilan her af bókurum í þeim tilgangi að standa rétt í skilum á sköttum.

Í einhverjum tilvikum eru til heilu bækurnar um það hvernig eigi að standa í skilum á einum flokki skatta og nefni ég þá sérstaklega virðisaukaskattinn. Það kemur varla á óvart því það eru ótal undantekningar á því hvort eitthvað teljist til virðisaukaskattar eða ekki. Ef eitthvað telst til virðisaukaskatts eykst flækjustigið enn þá meira þar sem þá þarf að ákvarða í hvaða virðisaukaskattsþrep viðskiptin falla undir.

Einfaldara skattkerfi
Eftir að hafa heyrt allt þetta, hvernig er hægt að einfalda skattkerfið? Svarið er eins einfalt og lausnin: Einfaldari skattar. Hugmyndin er sú að bara fáeinir skattar væru í gildi og hver þeirra væri upp á flata prósentu. Ef undantekningar eru nauðsynlegar eða eðlilegar, hafa þær fáar og einfaldar. Hvernig myndi þér lítast á það að greiða x% í tekjuskatt og ekkert meira. Það tæki væntanlega bara nokkrar mínútur á ári að klára skattframtalið. Skattkerfið yrði það einfalt að hægt yrði að spara stórar fjárhæðir á ári sem færi annars í að halda utan um það flókna kerfi sem er við lýði.

Kjánalegar málvillur

Eitt af því sem maður rekst undarlega oft á eru málvillur að ýmsu tagi en sér í lagi kjánaleg röðun setninga innan málsgreinar. Fólk skilur oftast nær hvað sé átt við en þegar hugsað er út í þær frá setningarfræðilegu sjónarmiði eru þær nokkuð rangar. Þær röðunarvillur sem ég hef rekist á snúast oft um að tengdar setningar eru ekki hafðar við hlið þeirrar setningar sem þær eiga við. Mun ég styrkja mál mitt með dæmum.

Áður en ég fer lengra vil ég nefna að það sem margir þekkja sem setningar kallast í raun málsgreinar og er hver málsgrein samansett af mörgum setningum og endar hún (oftast) á punkti. Það sem er skáletrað hér fyrir framan er ein málsgrein. Einnig vil ég taka fram að ég hef aldrei ýjað að því að hafa fullkomna stafsetningu og málfar; Ég er einnig stundum sekur um mistök að því leiti við og við.

Morgunblaðið er oft að koma með klaufalega setningaröðun í fréttum varðandi dóma;
Frétt um dómsúrskurð í Hæstarétti þar sem Hæstiréttur stytti fangelsisdóm:
„Maðurinn var dæmdur í 12 mánaða fangelsi í héraðsdómi en Hæstiréttur sýknaði hann af tveimur ákæruatriðum.“
– 12 mánaða fangelsi í héraðsdómi? Ekki margir sem myndu vilja húka þar svo lengi.
Frétt um mann sem dæmdur var fyrir vörslu barnakláms:
„Karlmaður um fertugt hefur verið dæmdur í 12 mánaða óskilorðsbundið fangelsi fyrir vörslu barnakláms í Héraðsdómi Reykjavíkur.“
– Héraðsdómur Reykjavíkur er greinilega syndabæli.

Aðrir íslenskir fréttamiðlar eru einnig sekir um svona villur;
Frétt Stöðvar 2 um hækkun grunnlauna grunnskólakennara:
„Þar af hækka grunnlaun kennara um 25 þúsund krónur á mánuði frá og með 1. júní næstkomandi.“
– 25 þúsund króna hækkun grunnlauna á mánuði er rosalega góð. Ég hefði verið mjög ánægður með slík kjör. Að sjálfsögðu hefði verið hægt að fjarlægja „á mánuði“ en það hefði mátt setja það annars staðar í málsgreinina. Þessi villa á rót að rekja til yfirlýsinga fólks um að „hafa X krónur á mánuði“ en er fyrir mistök notuð um hækkun launa.

Þessi texti er dómkrafa SMÁÍS, STEF, FHF og Framleiðendafélagsins – SÍK:
„Að viðurkennt verði með dómi að stefndu sé óheimilt að starfrækja vefsíðuna www.torrent.is eða aðra sambærilega vefsíðu sem gerir notendum hennar kleift að fá þar aðgang að og deila innbyrðis hljóð- og myndefni sem umbjóðendur stefnenda eiga höfundarrétt að án samþykkis rétthafa.“
– Er eingöngu verið að meina efnið sem umbjóðendur stefnenda eiga höfundarréttinn að efninu án samþykkis rétthafa? Það hefði verið skemmtilegt að sjá þá sanna það.

Svona villur eru einum of algengar og er líklegast hægt að rekja þær til fljótfærnis textahöfundar eða hann sjái ekkert að textanum eftir að hafa komið textanum fyrir á föstu formi. Þessar villur finnast víða og stundum þarf að lesa textann yfir nokkuð nákvæmlega til að koma auga á þessar villur. Svo sýnist vera að þesar villur séu algengari eftir því sem upplýsingum er þjappað meira saman. Þótt hægt sé að færa rök fyrir því að meiningin sé augljós í hverju tilviki er þetta samt sem áður leiðinlegt að sjá þær.

Ofmat greindarvísitölu

Þessi hálfkláraða grein um greindarvísitölur (IQs) er búin að hanga í kerfinu síðan 2008 og ákvað ég að birta hana hér nær óbreytta. Þetta er gert í tilefni af grein á Slashdot.org: „Why a High IQ Doesn’t Make You’re Smart“ sem birt var um daginn.

—

Tilgangur greindarvísitölu er að mæla greind einstaklinga miðað við þá sem eru á sama aldri. Niðurstaða hvers prófs á því að vera nákvæmari eftir því sem að fleiri einstaklingar á sama aldri hafa tekið það. Síðan þarf að taka til greina hversu nákvæmar upplýsingar liggja fyrir um fyrri þátttöku og hvernig þær eru notaðar til að reikna út greindarvísitölu núverandi þátttakanda. Eitt af því sem einkennir þessi próf er að oftast fylgir ekki sú aðferð sem höfundar prófanna nota til að meta hvert svar og ákvarða hvernig það hefur áhrif á niðurstöðuna. Það veldur því að mistök í útreikningi eða aðferðafræði gætu valdið niðurstöðum sem ættu sér ekki samsvörum við það sem viðkomandi svaraði.

Áhrif Internetsins
Með útbreiðslu Internetsins er fólk vanara að sjá þrautir og ýmsa orðaleiki. Því má finna í ýmsum prófum spurningar sem ættu frekar heima á slíkum vefjum og líkast því að vera orð fyrir orð. Hvort að slíkt megi rekja til greindar viðkomandi þátttakanda eða ekki er tvírætt.

Fyrst þyrfti að meta hversu líklegt það væri að viðkomandi gæti rekist á not fyrir þá greind í lífi sínu. Eins og fyrsta spurningin í ‘Mensa Workout’ er „Sally likes 225 but not 224; she likes 900 but not 800; she likes 144 but not 145. Which does she like?“ og síðan eru gefin svörin ‘1600’ og ‘1700’. Þetta er frekar einföld spurning fyrir einhvern sem hefur farið í stærðfræðinám en aðeins erfiðari fyrir einhvern sem hefur ekki haft þann kost. Til að svara spurningunni þarf þátttakandinn að fatta tengslin á milli talnanna 225, 900 og 144 og þau tengsl mega ekki eiga við tölurnar 224, 800 og 145.

Burtséð frá því, þá eru nokkrir gallar sem varpa rýrð á niðurstöðuna. Sá alvarlegasti er að þátttakandinn getur giskað á rétta svarið og eru þá helmingslíkur á réttu svari en við þær aðstæður veldur rétt ágiskun hærri niðurstöðu en viðkomandi ‘á skilið’. Þegar fleiri og fleiri greindarvísitölupróf innihalda sömu spurningarnar er líklegra að svarið sé vegna minni þátttakandans frekar en greind. Þegar þessi spurning var sett orðrétt í Google mátti finna um það bil 128 þúsund niðurstöður þó ekki allar sem innihalda próf.

Hugur höfunda prófanna
Spurningarnar og svörin við þeim eru samin á mismunandi hátt eftir prófum en það mætti segja að í spurningin endurspeglar greind þess sem semur þær. Nokkuð margar spurningar byggjast á því að finna munstur og sumar af þeim byggjast á því að fatta hvaða tákn kemur í miðjuna eða á eftir því seinasta. Sama gildir um hina svokölluðu orðalista þar sem á að finna hvað passar ekki við hitt.

En hvað ef þátttakandinn tekur eftir munstri sem að höfundur spurningarinnar sá ekki fyrir? Það gæti jafnvel verið að sama munstrið megi finna sem svarmöguleika án þess að höfundurinn hafi fattað það. Slíkar spurningar eru þar af leiðandi langt frá því að geta sýnt fram á raunverulega greind. Það eru ekki allir sammála um allt og jafnvel gætt misskilnings svo að svarmöguleikarnir gætu hafa verið gallaðir.

Mjög greindur einstaklingur á ákveðnu sviði þarf ekki að vita eða muna allt þegar kemur að því að prófa greindarvísitöluna hans. Líffræðingur gæti jafnvel ‘klúðrað’ spurningu sem byggir á líffræði vegna þess að hann veit betur en höfundurinn eða jafnvel vegna annars munsturs sem hann getur fundið vegna yfirburðarþekkingar sinnar. Ef ein spurning á ákveðnu sviði gæti verið mælikvarði allrar þekkingar sem viðkomandi hefur á sviðinu, þá væri hvert próf í skóla einungis ein spurning að lengd.