Author: Svavar Kjarrval

Smátal

Þegar ég lít yfir farinn veg hef ég tekið eftir því að ég hef alltaf verið í vandræðum með smátal (e. small-talk). Fyrir þá sem ekki vita er smátal sá hluti samtalsins þar sem ekkert umræðuefni er í gangi og hefur engan sérstakan tilgang. Tilgangur þess er að virka sem fylling milli umræðuefna eða til að ræsa og enda samtalið.

Vandræðin mín byggjast aðallega á tvennu: Of langt smátal og að komast út úr því. Þegar ég ræði við einhvern sem ég þekki ekki eða þekki lítið, þá á smátalið til með að vera of langt fyrir minn smekk. Eftir smá stund fer mér að líða verr því mér finnst eins og samtalið muni áfram vera innihaldslaust. Á ég þá til með að reyna að enda samtalið eins fljótt og ég get en reyni þó að undirbúa ágæta lendingu. En ef ég þekki manneskjuna og smátalið er orðið of langt og engin létt leið til að enda það, þá verð ég oft uppiskroppa með fyllingarefni.

Alla ævi mína hef ég verið langt frá því að vera félagslyndur og byrjaði því að læra smátal langt eftir 20 ára aldurinn. Á þeim tíma hef ég tekið eftir mörgu fáránlegu sem fólk tekur upp. Eitt dæmi um það er að spyrja hvernig mann líður þegar það er enginn augljós tilgangur með því. Fólk er svo vant að heyra ‘vel’ og ‘ágætt’ að setur enga merkingu í svarið. Ef ég myndi svara ‘Ágúst’ myndu sumir líklegast ekki taka eftir því og halda áfram með smátalið. Sumir jafnvel ljúga þegar þeir svara þessari spurningu og hef ég jafnvel gert það sjálfur. Þá hef ég svarað að mér líði vel eða ágætlega en í raun og veru liðið illa. Hins vegar er ég hættur þeirri vitleysu og haft það að stefnu að svara heiðarlega. Ef mér líður illa, þá segi ég það.

Venjulega þegar fólk biður mig um eitthvað byrjar það oft samtalið á smátali sem er aðferð til að þykjast hafa meiri áhuga á mér en það hefur í raun eða mýkja mig svo það virðist ekki vera heimtufrekt. Þegar manneskjan gerir þetta aftur og aftur fer þetta að verða þreytt, sérstaklega þegar öll samskiptin enda á því að biðja mig um eitthvað. Það væri óskandi ef fólk hefði raunverulegan áhuga á mér en ætli ég sé bara ekki of ófélagslyndur til þess.

Þetta er alger vítahringur.

Persónukjör og landið eitt kjördæmi

Meðal baráttumála minna er að koma á því skipulagi að Ísland sé eitt kjördæmi og þar að auki að kosið sé inn á Alþingi með persónukjöri líkt og til stjórnlagaþings. Ég geri mér grein fyrir því að þessar hugmyndir eru róttækar miðað við núverandi skipulag en hins vegar eru sterk réttlætisrök með því.

Ýmis rök eru fyrir persónukjöri en meðal þeirra helstu er að losna við flokkakerfið. Ef einhver vill bjóða sig fram á þing og er ekki sammála stefnum þáríkjandi flokka hefur hann þrjá kosti: Finna þann flokk sem passar best við hans skoðun, stofna nýjan flokk eða sleppa þessu. Þetta veldur því að einstaklingar sem hafa nýstárlegar skoðanir komast alls ekki að nema beygja sig undir skoðanir annarra sem í framhaldinu rýrir möguleika hans á að hafa áhrif á þinginu. Annar gallinn við flokkakerfið eru hin svokölluðu pakkakaup; Til að velja manneskju A kemst maður ekki hjá því að velja manneskju B, og C, og D, og svo framvegis. Þetta er eins og að neyðast til að kaupa vasaljós til að fá batteríið. Persónukjör leysir slíkt þar sem kjósendur geta valið þær manneskjur sem þeir persónulega vilja á þing.

Persónukjör hefur auðvitað líka galla. Til dæmis getur verið erfitt að velja úr öllum þeim sem eru í framboði, sérstaklega ef þeir eru margir. Hins vegar hefur almenningur þegar farið í málið eins og sést á þeim tólum sem hafa verið sniðin til að velja frambjóðendur á stjórnlagaþingið 2011. Slíkar aðferðir er hægt að fínpússa og á endanum verður ágætlega auðvelt fyrir fólk að velja frambjóðendur sem eru þeim að skapi.

Sumir vilja meina að persónukjör valdi því að erfitt eða jafnvel ómögulegt verði að mynda ríkisstjórn. Þá vil ég varpa þeirri spurningu af hverju það þarf að velja í ríkisstjórn út frá Alþingi? Eitt helsta vandamálið á Alþingi er hjarðhegðun þar sem þingmenn berjast um ráðherrastólinn og hlýða forystumönnum sinna flokka í þeirri von að komast í lúxusinn sem fylgir því að vera ráðherra. Af hverju ekki að kjósa framkvæmdavaldið óháð Alþingi? Út á það gengur aðskilnaður löggjafarvalds og framkvæmdavalds.

Annað sem skiptir mig miklu máli er að landið verði eitt kjördæmi. Sumir segja að það muni halla á landsbyggðina en svo þarf ekki að vera. Alveg eins og fólk á höfuðborgarsvæðinu er líklegra til að kjósa einhvern á sama svæði, af hverju ætti það sama ekki gilda um val kjósenda á landsbyggðinni? Eiga störf Alþingis að ganga út á landsbyggðina? Í fyrstu umræðunni um frumvarp vegna fjárlaga 2011 voru margir þingmenn á suðvesturhorninu sem mótmæltu niðurskurði á landsbyggðinni. Það er ekki eins og landsbyggðin sé í algleymingi hjá þeim sem búa þar ekki. Miðað við dreifingu fólks á landinu munu örugglega einhverjir úr landsbyggðinni vera kjörnir á Alþingi í hverjum kosningum og vera þar fyrir hönd síns landshluta.

Núverandi kjördæmaskipulag er óréttlæt í eðli sínu með því einu að skipta landinu í svæði. Segjum að ég sé þingmaður fyrir Reykjaneskjördæmi og hef unnið mér inn nóg fylgi til að vera þingmaður á Alþingi. En hvað ef ég flyt til Reykjavíkur eða jafnvel lengra út á land? Nú væri ég kominn í allt annað kjördæmi og þyrfti þá að byrja upp á nýtt. Fólkið sem studdi mig áður má ekki gera það lengur nema það flytji lögheimili sitt í sama kjördæmi og ég er í. Ef landið væri eitt kjördæmi og með persónukjöri væri þetta ekkert vandamál.

Persónukjör og fækkun kjördæma í eitt er löngu tímabært hér á landi og vil ég fá tækifæri til að leggja það fram á stjórnlagaþingi.

– Svavar Kjarrval
Frambjóðandi #5086

Þjóðin á stjórnlagaþing

Hugmyndin um að endurskoða stjórnarskránna er alls ekki ný af nálinni. Það var stuttu eftir stofnun lýðveldisins sem því verkefni var hleypt af stað að framkvæma heildstæða endurskoðun á stjórnarskrá lýðveldsins. Ástæðan var fyrst og fremst sú að hér var um að ræða þýðingu á stjórnarskrá Dana sem Kristján 9. afhenti Íslendingum árið 1874 og var því aldrei um að ræða stjórnarskrá Íslendinga. Margar nefndir hafa verið skipaðar síðan 1944 en aldrei hafa þær klárað verkið.

Nú er hefur þjóðin loksins fengið spilin í sínar hendur og í þetta sinn er enginn Trampe greifi að setja fram afarkosti eins og á Þjóðfundinum 1851. 522 einstaklingar eru í framboði til stjórnlagaþings og hafa þeir ólíkan bakgrunn. Valið á milli þeirra er alls ekki létt og á fólk það oft til að velja eingöngu það fólk sem það þekkir þá þegar. Ég vil hins vegar hvetja alla til að reyna að velja sem flesta á kjörseðilinn og miða við að velja að lágmarki 10 manns.

Ýmis réttlætismál munu örugglega vera tekin á dagskrá hjá stjórnlagaþinginu en niðurstaðan mun fara eftir þeim hóp sem verður kjörinn á þingið. Kjörsókn mun hafa áhrif á það hversu alvarlega Alþingi mun taka niðurstöðu stjórnlagaþingsins. Það er því mikilvægt að þeir sem sitja á þinginu endurspegli þjóðina sem best. Vil ég því hvetja alla til að hafa áhrif á hverjir komast inn og kjósa næsta laugardag.

Spurningar frá Samtökunum ’78

Seinustu daga hef ég frétt af því að ýmsir frambjóðendur til stjórnlagaþings hafa fengið sendar spurningar frá Samtökunum ’78 en þótt leitt að ég skuli ekki enn hafa fengið þær. Hjörtur Smárason, frambjóðandi 9618, var svo elskulegur að senda þær áfram á mig svo ég geti svarað þeim jafnvel áður en formlega eintakið bærist. Spurningarnar eru þrjár sem ég mun svara hér opinberlega;

1) Hver eru viðhorf þín til hinsegin fólks (Hommar, Lesbíur, tvíkynhneigðir og transgender)?
Viðhorf mín eru þannig að ég lít ekki til hinsegins fólks sem hinsegin og er það jafnvel orðalag sem mig langar helst ekki að nota. Ég lít á allt fólk sem manneskjur sem eiga sín réttindi og skoðanir.

2) Hvað munt þú gera ef sú hugmynd kemur upp að bæta orðinu kynhneigð inn eða áfram útiloka þennan hóp samfélagsins úr stjórnarskránni?
Hugmyndir mínar fyrir téða grein eru þannig að mig langar helst að sleppa þessari upptalningu svo ekki þurfi að bæta sífellt inn atriðum sem verja á gegn mismunun. Reynist það ekki fýsilegt skal ég glaður styðja það að bæta inn kynhneigð í upptalninguna.

Síðan vil ég bæta við að spurningin er nokkuð leiðandi og hefði verið hægt að orða hana á betri hátt.

3) Ert þú jákvæð/ur í garð réttinda hinsegin fólks?
Já, ég er nokkuð jákvæður. Ég er fylgjandi því að allar manneskjur hafi jafnan rétt og ‚hinsegin fólk‘ er þar engin undantekning.

Aðferð til að velja frambjóðendur

Mér fannst rétt að deila með ykkur þeirri aðferð sem ég mun líklegast beita til að velja þá frambjóðendur sem skipa listann minn.

Setja upp lista yfir frambjóðendur
Hægt er að prenta út lista yfir frambjóðendur eða merkja í rafræna útgáfu. Frambjodendur.is býður upp á að flokka frambjóðendur í hópana ‚já‘, ‚kannski‘ og ‚nei‘ og mun ég miða við þá flokka.

Nýta vinnu annarra
Ef eitthvað hitamál skiptir þig miklu máli er ekki svo vitlaust að athuga hvort einhver hafi safnað saman lista yfir þá sem eru á móti því. Í mínu tilviki gagnaðist rauði listinn á aðskilnaður.is mér mikið. Þeir sem eru algerlega á móti aðskilnaði geta útilokað frambjóðendur á græna listanum.

Þeir sem þú vilt kjósa
Merktu inn þá sem þú vilt örugglega kjósa með ‚já‘ og settu ‚kannski‘ við þá sem þú ert ekki öruggur um en koma til greina. Það sama gildir um að setja þá sem þú veist að þú vilt alls ekki í ‚nei‘ flokkinn.

Nota sigtið
Eitt tól sem hefur gagnast mér nokkuð vel er Sigtið. Þar er hægt að vita hvaða frambjóðendur svöruðu á ákveðinn hátt og útiloka þá. Vægi svaranna er samt mismunandi en sum svörin skipta meira máli en önnur. T.d. útilokaði ég þá sem svöruðu að þeir væru hlynntir ákvæði í stjórnarskrá um þjóðkirkju á Íslandi. Þegar ég hef farið yfir þá frambjóðendur sem koma upp við hvern svarmöguleika passa ég mig á að setja hann aftur á tóma svarið áður en ég fer á næstu spurningu. Því miður birtist takmarkaður fjöldi frambjóðenda en þetta er betra en ekkert.

Þó einhver frambjóðandi svari einhverju sem er er á útilokunarlistanum þínum er ágætt að athuga hvort önnur svör hans séu í samræmi við skoðanir þínar. Þú gætir sent frambjóðandanum tölvupóst og spurt hann nánar um málefnið. T.d. svaraði einn þeirra að hann hafi valið rangan svarmöguleika og fór hann því á ‚já‘ listann minn.

Fræðast um frambjóðendur
Eftir að hafa beitt grófri aðferð til að útiloka frambjóðendur er ágætt að byrja að fræðast um þá sem eru ekki komnir í neinn af þessum þrem flokkum. Oftast nær dugar að velja eina grein eftir frambjóðandann og sjá hvort hann sé með öllum mjalla. Ein önnur leið er að athuga stuðningssíðu hans á Facebook og sjá hvort þar sé eitthvað sem mætti flokka hann eftir. Listi yfir Facebook síður þeirra er í boði undir þessu léni.

Forgangsröðun
Nú ertu búinn að fara í gegnum fyrstu umferð í gegnum frambjóðendurna. Þá er ágætt að fara fljótt í gegnum ‚kannski‘ listann og sjá hvort einhver þeirra eigi skilið að fara yfir í ‚já‘ listann. Eina sem er eftir er að raða þeim sem eru á ‚já‘ listanum í þá röð sem þú vilt sjá þá á stjórnlagaþingi. Efstu 25 eru þeir aðilar sem þú ættir að setja á kjörseðilinn. Ef þeir eru færri, vertu óhræddur, þú mátt setja færri en 25 á kjörseðilinn. Einnig geturðu farið út í að fræðast meira um fólkið á ‚já‘ listanum með því að fara á Facebook síður þeirra og sjá hvort þar sé eitthvað sem myndi færa þá yfir á annan lista.

Nokkur atriði um kjörið

  • Það tekur styttri tíma að kjósa ef þú hefur tekið saman auðkennistölur þeirra sem þú vilt kjósa fyrir fram.
  • Þér er óhætt að kjósa vinsælan frambjóðanda í fyrsta sæti.
  • Röðin sem þú raðar frambjóðendum í skiptir máli.
  • Atkvæði þitt gagnvart hverjum frambjóðanda minnkar ekki í vægi þótt þú veljir aðra á eftir honum.
  • Það gagnast ekki að skrifa frambjóðanda oftar en einu sinni á kjörseðilinn. Það mun jafnvel ógilda seinna valið og allt annað val fyrir neðan það.

Stjórnarskrárlegur aðskilnaður ríkis og kirkju

Á þjóðfundinum var greinilega rætt um aðskilnað ríkis og kirkju ef marka má niðurstöður hans og virtist hann vera á þeirri skoðun að aðskilnaðurinn ætti að fara fram. Áður en ég hef umræðuna hér vil ég nefna að aðskilnaður ríkis og kirkju er eitt helsta baráttumálið mitt enda er um mannréttindamál að ræða.

Til undirbúnings fyrir stjórnlagaþing (og af einskærum áhuga) hef ég verið að mæta á ýmsa fundi og fyrirlestra tengdum stjórnarskrármálefnum og þá hafa pælingar um aðskilnað ríkis og kirkju komið fram. Einhver ruglingur hefur komið fram á þessum vettvangi um framkvæmdina og ákvæði stjórnarskrárinnar sem snerta á þessu málefni. Vil ég fara í gegnum ferlið í von um að útskýra þetta.

Segjum svo að við ætlum að framkvæma aðskilnaðinn og breyta sem fæstum greinum í leiðinni (ef þetta væri eina málefnið á dagskrá). Rétta leiðin í þessu væri að breyta 62. gr. stjórnarskrárinnar sem hljóðar svo:

  1. Hin evangeliska lúterska kirkja skal vera þjóðkirkja á Íslandi, og skal ríkisvaldið að því leyti styðja hana og vernda.
  2. Breyta má þessu með lögum.

Fyrri málsgreinin er sú sem við viljum í rauninni breyta með því að annaðhvort fjarlægja hana eða breyta henni til að innihalda eitthvað annað. Takið samt eftir 2. málsgreininni þar sem stendur að breyta megi 1. mgr. með lögum. Hvað þýðir það? Hér er einfaldlega um þá heimild að hægt sé að breyta þessu með því að setja einföld lög í stað hins venjulega ferlis til að breyta stjórnarskránni.

Ef við lítum á 79. gr. stjórnarskrárinnar eru tvær málsgreinar: Sú fyrri þar sem rætt er um almennar breytingar á stjórnarskránni og sú seinni er með sértilfelli með 62. gr. Þetta þýðir einfaldlega að aðskilnaður færi ekki í gegnum sama ferli og aðrar breytingar á stjórnarskrá. Venjulega (með fáum undantekningum) þegar breytingar á stjórnarskrá eru samþykktar þarf að rjúfa Alþingi, boða til nýrra kosninga og síðan samþykkja frumvarpið óbreytt í nýskipuðu Alþingi. Breytingar á 62. gr. stjórnarskrárinnar fara hins vegar ekki í gegnum það ferli, heldur fer breytingartillagan í gegnum þjóðaratkvæðagreiðslu sem ákveður síðan örlög hennar.

Lausn?
Ein lausnin sem væri hægt að íhuga til að framkvæma aðskilnaðinn væri að halda atkvæðagreiðslu um stjórnarskrána í heild eftir að Alþingi hefur samþykkt hina nýju stjórnarskrá eftir þingrof. Með því að gera það væri hægt að uppfylla kröfur 2. mgr. 79. greinar stjórnarskrárinnar og þá eðlilegu kröfu að stjórnarskráin sé samþykkt af þjóðinni.

Einnig væri hægt að fara strax í þessar breytingar í stað þess að bíða eftir að Alþingi afgreiði afganginn af tillögunum sem stjórnlagaþingið setur fram (ef það mælir með aðskilnaði). Samþykki þjóðin aðskilnaðinn má spara talsvert hærri útgjöld en þessi sér atkvæðagreiðsla myndi kosta ríkissjóð.

Framboðsræða mín á fundi Stjórnarskrárfélagsins 20. okt. 2010

Góðu áheyrendur.

Svavar Kjarrval Lúthersson heiti ég og er frambjóðandi til stjórnlagaþings 2011. Ég vil þakka Stjórnarskrárfélaginu fyrir að veita mér þetta tækifæri til að kynna framboð mitt til stjórnlagaþings. Óhætt er að segja að baráttumálin mín séu mörg og fjölbreytt en vegna tímaskorts neyðist ég til að stikla á stóru.

Fyrst og fremst tel ég að bæta þurfi mannréttindakaflann. Bæta þarf núverandi ákvæði eins og t.d. tjáningarfrelsið sem í dag hefur 6 víðar undanþágur sem setja má með lögum. Til samanburðar vil ég nefna að Mannréttindasáttmáli Sameinuðu Þjóðanna, sem Ísland skuldbatt sig til að fara eftir, gefur ekki færi á undanþágum. Einnig tel ég að uppfæra þurfi kaflann til að innihalda mörg önnur réttindi eins og þau sem tengjast stafrænu öldinni.

Breytingar á stjórnskipun ríkisins skipta mig einnig miklu máli og vil ég koma á betri skiptingu ríkisvalds. Jafnvægið milli þeirra þarf að bæta gríðarlega til að hver grein ríkisvaldsins sé ábyrg gagnvart hinum en þó án þess að tapa sjálfstæði sínu. Ein stærsta breytingin á þessu yrði aðskilnaður löggjafarvalds og framkvæmdavalds. Því væri hægt að ná með því að losna við flokksræðið og með því að ráðherrar séu ekki valdir meðal þingmanna. Hver og einn fulltrúi þjóðarinnar sé valinn beint af þjóðinni en ekki með tilstilli flokks sem mun áfram hafa völd yfir þeim einstaklingnum. Með þessu yrði hver og einn fulltrúi ábyrgari gagnvart kjósendum sínum en í dag og geta því eingöngu náð áfram á eigin verðleikum.

Eins og Ólafur Ragnar Grímsson nefndi fyrir nokkrum árum, þá er gjá milli þings og þjóðar. Mikilvægt er að fulltrúar okkar séu í raun og veru að starfa fyrir þjóðina en ekki vegna sérhagsmuna. Ríkið á ekki að vera ‚þeir‘ heldur ‚við‘. Við eigum að vita hvað er að gerast hjá þeim sem eru að vinna fyrir okkur. Með auknu gagnsæi og upplýsingaflóði má fylla vel upp í gjána í þeirri von að hún hverfi alveg eða verði svo lítil að hún skiptir varla máli.

Ég tel mikilvægt að það komi fram að þessar breytingar eru engin töframeðöl. Það mun taka bæði tíma og erfiði að leiðrétta mistök fortíðarinnar. Stjórnlagaþingið er mikilvægt skref í átt að þeim breytingum en hversu langt verður farið mun velta á því hvaða frambjóðendur þjóðin velur í verkið. Valdið er hjá þjóðinni.

Takk fyrir.

Helstu baráttumálin mín útskýrð nánar

Í framboðsyfirlýsingu minni tók ég fram helstu baráttumál mín á stjórnlagaþingi ef ég næði fram kjöri. Nú vil ég hins vegar skýra nánar þessi atriði svo þetta séu ekki eingöngu margræð stikkorð.

Fyrsta baráttumálið var betri skipting ríkisvalds en sú hugmynd var nánar útskýrð í samnefndri grein minni. Í stuttu máli felur hún í sér að aðskilja betur löggjafarvaldið og framkvæmdavaldið þannig að um sé að ræða tvær mismunandi greinar ríkisvaldsins. Í greininni var þó lítið fjallað um dómsvaldið en í því tilfelli þarf aðeins sterkari tengingu á milli. Til að þrískipting valdsins gangi upp sbr. hugmyndafræðina þarf að vera jafnvægi milli allra greina valdsins en tengslin við dómsvaldið eru þannig að það hefur yfirhöndina. Hugmyndin er þó ekki að gefa hinum vald til að breyta dómum eða hafa óeðlileg áhrif á þá heldur gefa þeim aðhald svo þeir dæmi ekki út í bláinn eða eftir eigin geðþótta.

Við, ríkið
Í umræðum síðastliðin ár hefur bilið milli ríkisins og afgangnum af þjóðinni farið stækkandi. Kjósendur munu þá missa trúna á að ríkið sé að starfa fyrir þjóðina og óhlýðnast boðum þess (t.d. lögum). Háir skattar valda því að fólk er tregt til að tilkynna tekjur sínar til ríkisins og vinna svarta vinnu. Hið augljósa er að ríkið á að vinna fyrir okkur, ekki sjálft sig, og ákvarðanir þess eiga að vera teknar með almannahag í huga en ekki hag fárra útvaldra.

Ríkið á heldur ekki að vera sér fyrirbæri sem enginn nema innanbúðarfólk veit hvað er að gerast í. Sjálfgefna staðan á að vera sú að ríkið á að vera opið og gagnsætt. Upplýsingar eiga að vera aðgengilegar fyrir almenning nema augljósir (og sanngjarnir) hagsmunir séu gegn opinberun þeirra. Núna situr ríkið á heilu fjöllunum af upplýsingum sem eiga heima hjá almenningi og eru stundum seld afnot af þeim gegn gjaldi. Söfnun þeirra var greidd með almannafé en þær eru samt ekki aðgengilegar eða aðgengið sé bundið ósanngjörnum kvöðum.

Aðskilnaður ríkis og kirkju
Eitt skilyrði fyrir trúfrelsi er að öll trúfélög starfi á jafnræðisgrundvelli og engu trúfélagi sé úthýst eða sett á hærri stall en önnur. Þjóðkirkjan er einmitt trúfélag sem fær gríðarlega fjármuni og önnur fríðindi frá ríkinu umfram önnur trúfélög. Réttlátt væri ef meðlimir hvers trúfélags sæju sjálfir um að styrkja það í stað þess að það sé gert með framlögum af hálfu ríkisins. Trúarbrögð byggjast á meðlimum, ekki kirkjum. Ef meðlimirnir vilja kirkjur, þá geta þeir greitt fyrir þær úr eigin vasa.

Aukin mannréttindi hins almenna þegns í landinu
Sumir hafa tjáð þá skoðun að mannréttindakafli stjórnarskrárinnar sé nokkuð góður en ég tel að hann gangi ekki nógu langt. Við skoðun á honum koma í ljós afar margar undantekningar og stundum er jafnvel gefin heimild til að setja inn fleiri undantekningar í lögum. Jafnvel þótt það sé skýrt tekið fram að það verði að ríkja mikilvæg ástæða fyrir hverri undantekningu er ekki hægt að sjá að farið sé eftir því í lögum landsins. Sem dæmi má nefna að tjáningarfrelsið hefur 6 víðar undanþágur (3. mgr. 73. gr.). Í Mannréttindasáttmála Sameinuðu Þjóðanna eru engar undantekningar nefndar.

Fyrir utan að skerpa á núverandi réttindum vil ég leggja fram fleiri tillögur að réttindum. T.d. vil ég sjá ýmis réttindi tengd stafrænu öldinni, t.d. það sem kallast network neutrality. Einnig vil ég sjá ýmis réttindi gagnvart dómskerfinu. Sum þeirra eru skilgreind nú þegar í almennum hegningarlögum en ég vil sjá sum þeirra í stjórnarskránni. Stjórnarskrár annarra ríkja innihalda margar hugmyndir að sjálfsögðum réttindum.

Hlusta á hugmyndir annarra
Stjórnlagaþingið á ekki eingöngu að byggjast á því að koma með sínar hugmyndir og berjast fyrir því að þær komist í gegn. Það skiptir miklu máli að hlusta á rök og hugmyndir annarra á stjórnlagaþinginu. Síðan má ekki gleyma því að það var þjóðin sem kaus mann á þingið og því vil ég einnig hlusta á það sem almenningur hefur að segja. Jafnvel þeir sem komast ekki á þing gætu haft hugmyndir sem eru vel þess virði að íhuga. Þótt ég komist ekki á þingið mun ég samt sem áður reyna að miðla minni sýn til stjórnlagaþingmanna.

Betri skipting ríkisvalds

Eitt baráttumálið mitt á stjórnlagaþinginu er betri skipting ríkisvalds. Áður en við spáum í skiptingu ríkisvalds þarf að skilgreina hvað það er. Ríkisvald er hugtak yfir þau valdamörk sem fulltrúar þjóðarinnar hafa yfir málefnum hennar. Löggjafarvaldið hefur t.d. völd til að ákveða hvað má og hvað ekki sem það gerir með setningu laga. Framkvæmdavaldið hefur umboð til að framkvæma þau lög sem löggjafarvaldið setur. Dómsvaldið sér um að leysa ágreiningsmál í ljósi þeirra laga sem gilda. Öllum þessum hlutum ríkisvaldsins eru sett takmörk sem eru útlistuð í plaggi sem (venjulega) er stjórnarskrá þeirrar þjóðar. Þáttur stjórnarskrár er að tryggja að allar þessar greinar ríkisvaldsins hafi ekki of mikil völd með því að veita aðhald milli þeirra.

Stjórnarskrá Íslands er langt frá því að vera fullkomin hvað þetta varðar. Eitt augljósasta dæmið er hve samofið löggjafarvaldið er framkvæmdavaldinu sem veldur því að aðhaldið sem á að vera til staðar er meira og minna horfið. Ástæðan fyrir kverkataki framkvæmdavaldsins á Alþingi er sú að ríkisstjórnin er mynduð af þingmönnum. Fólkið í ráðherrastöðum lifir með meiri lúxus en hitt fólkið á þinginu. Þráin til að komast í ráðherrastöðu er nógu sterk til að halda þingmanninum stilltum og góðum í þeirri von að hann komist í lúxusinn síðar. Þar sem ráðherrastöðurnar eru (oftast nær) ákveðnar af þeim flokkum sem mynda meiri hluta þingsins, þá hafa þeir flokkar bæði framkvæmdavaldið og meiri hluta atkvæða á Alþingi.

Þegar skipting ríkisvalds er ákveðin þarf að ákveða í hverju valdið felst og hvaða mörk eru á því. Einnig þarf að passa að ein grein þess hafi ekki óeðlilega mikil völd miðað við hinar. Samkvæmt hugmyndafræðinni á hver grein ríkisvalds að sæta eftirliti a.m.k. einnar annarrar greinar. Þá skiptir máli að hver þeirra sé nógu sjálfstæð til að sjá um sín mál en sé slegin á puttana reyni hún að ganga of langt. Þetta jafnvægi á að vera skilgreint í stjórnarskrá.

Samkvæmt 2. gr. stjórnarskrár Íslands er með beinum orðum ritað að Alþingis og forseti Íslands deila löggjafarvaldinu og einnig að forsetinn deili framkvæmdavaldinu með stjórnvöldum. Það þarf því ekki að fara langt til að sjá þessi óljósu mörk ríkisvalds og geta komið upp efasemdir hvort hann sé í hlutverki löggjafarvaldsins eða framkvæmdavaldsins í stjórnarathöfnum (dæmi: 24. gr. stjórnarskrárinnar). Einnig voru efasemdir um hvort forseti gæti nýtt málsskotsréttinn án atbeina ráðherra á sínum tíma.

Varðandi aðgerðir til að ná fram betri skiptingu löggjafarvalds og framkvæmdavalds eru til nokkrar leiðir. Ein þeirra er að festa forsetann í sessi sem höfuð framkvæmdavaldsins og láta hann ekki lengur deila löggjafarvaldinu með Alþingi. Síðan gæti hann annaðhvort ráðið ráðherra sjálfur (Alþingismenn og dómarar ekki gjaldgengir) eða tekið við embættishlutverki ráðherra eins og þau eru núna. Önnur leið er að losna við forsetaembættið og láta ráðherra vera kosna í þjóðaratkvæðagreiðslu. Þó ég sé meira fylgjandi fyrrnefndu leiðinni er ég ekki búinn að útiloka þá seinni ef hún er vel útfærð. Aðskilnaður forseta frá löggjafarvaldinu þarf ekki að fela í sér að málsskotsrétturinn falli sjálfkrafa niður. Hann getur verið hluti af aðhaldi framkvæmdavaldsins gagnvart löggjafarvaldinu.

Einhverjir hafa verið með áhyggjur af fjárlögum ef aðskilnaður þessara greina ríkisvaldsins er framkvæmdur. Ef ráðherrar gætu ekki flutt mál á Alþingi væri enginn til að flytja fjárlögin hvert ár. Í umræðu Alþingis um skýrslu þingmannanefndar um skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis kom fram athyglisverð hugmynd sem myndi leysa þetta vandamál. Ef framkvæmdavaldið vill koma á lagabreytingum ætti það að koma þörfum sínum á framfæri við þá þingnefnd sem sér um venjulega um málaflokkinn og hún semur frumvarpið ef hún telur tilefni til þess. Kosturinn við slíkt skipulag er að nefndin er í betri aðstöðu til að beita gagnrýninni hugsun á því sem kemur frá framkvæmdavaldinu og hafa sjálfstætt vald til að meta það hvort þörf sé á lagabreytingu og hvernig það ætti að vera framkvæmt.

Undanfarna áratugi hefur ríkt nokkuð metnaðarleysi af hálfu Alþingis í garð lagafrumvarpa þar sem gagnrýnin er takmörkuð við þau frumvörp sem valda stærstu hneykslismálunum. Orku stjórnarandstöðunnar er oftast beitt í slíkum málum á meðan önnur frumvörp eru gagnrýnislaust gerð að lögum vegna ofríki flokksmaskínunnar. Til hvers að eyða tíma í að gagnrýna frumvarp sem nær í gegn hvort sem er vegna ítaka stjórnarflokkanna? Aðskilnaður löggjafarvalds og framkvæmdavalds mun ná langt í að afnema þetta óréttlæti þar sem engin stjórn og stjórnarandstaða verður á Alþingi. Ekki er hægt að koma í veg fyrir bandalag flokka að neinu ráði en samstarf þeirra mun snúast frekar um málefni en ráðherrastöður.

Stjórnlagaþing mun hafa tækifæri á að breyta stjórnskipulaginu til hins betra hvað þetta varðar.

Niðurhalsskattur STEF

Í Fréttablaðinu 8. október er sagt frá því að Eiríkur Tómasson hafi kynnt hugmynd á fundi hjá STEF um að setja gjöld á nettengingar á Íslandi gegn því að í boði verði svæði þar sem fólk getur náð sér í tónlistina löglega. Hugmyndin um gjöld á nettengingar er alls ekki ný en álíka hugmyndir hafa verið bornar upp af rétthafasamtökum erlendis. Þetta er þó í fyrsta sinn sem ég hef heyrt af þeirri útfærslu að samtökin bjóði upp á niðurhal í staðinn.

En hvað er að þessari hugmynd? Er ekki allt í lagi að borga smá gjald og í staðinn má niðurhala eins mikið af tónlist og maður vill? Misskilningurinn kemur fram í seinni hluta spurningarinnar. Meðal gallanna er sú staðreynd að ekkert mun breytast hvað varðar það niðurhal sem netverjar hafa stundað. Ef við ímyndum okkur það sem gerist ef þetta verður að veruleika, þá er það eina sem breytist er að netreikningurinn hækkar og í staðinn fáum við aðgang að svæði til að niðurhala tónlist. Það verður áfram ólöglegt að niðurhala tónlist frá öðrum stöðum. Í grunninn séð er verið að neyða okkur til að greiða fyrir þjónustu óháð því hvort við höfum nokkurn áhuga á að nota hana eða ekki.

Og hvað þýðir þetta? Neydd viðskipti. Allir nettengdir Íslendingar yrðu neyddir til að eiga viðskipti við STEF, hvort sem þeim líkar betur eða verr. Hvernig litist þér á ef þú yrðir einnig neyddur til að greiða gjald til rithöfunda í hverjum mánuði ofan á nettenginguna þína? Ekki fá rithöfundar neitt í hvert sinn sem þú flettir upp á einhverju á netinu. Ef þetta verður að lögum er ríkið að blanda sér í mál sem það ætti ekki að snerta á.

STEF eru auðvitað ekki einu rétthafasamtökin. Um leið og við höfum samþykkt hugmyndina um að gjald sé sett á nettengingar vegna einna rétthafasamtaka, af hverju ættum við að hafna beiðni annarra samtaka ef þau óska eftir því að taka líka þátt? Gjaldið sem átti að vera lítið og nett er allt í einu orðið byrði á netnotendur. 500 króna gjaldið gæti orðið að 2000 króna gjaldi og gæti orðið að helmingnum af því sem netaðgangurinn kostar.

Samkomulagið yrði auðvitað nokkuð auðvelt fyrir STEF. Þeir bjóða nú þegar upp á sömu þjónustu gegn gjaldi og því væri lítið mál fyrir samtökin að efna sinn hluta af því. Núna eru þau að reyna að koma því í gegn að allir netnotendur á Íslandi séu neyddir til að greiða fyrir þjónustuna og auðvitað hlustar sokkabrúða þeirra, Katrín Jakobsdóttir, á rétthafasamtökin.

STEF er einnig á rangri leið, hugmyndafræðilega séð. Ef við ímyndum okkur fræðilegt hlutverk þeirra, þá á það að vera að vernda rétt höfundanna sem það samanstendur af. En núna virðast samtökin ætla að fara út í það að bjóða upp á niðurhal gegn greiðslu. Hver verndar rétt höfunda gagnvart STEF í þessum málum? Hvað um rétt höfunda sem vilja ekkert með þetta samkomulag að gera? Það á ekki að vera hlutverk samtakanna að fara út í slík viðskiptamódel. Hugmyndafræðin styður ekki að samtökin sjálf gerist dreifingaraðilar á verkum meðlima þess.